Việc ông Võ Văn Thưởng trở thành tân Chủ tịch Nước Việt Nam là điều không nằm ngoài khả năng của giới “thạo tin” và giới phân tích chính trị. Ban Chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Việt Nam họp bất thường Hội nghị 13 khoá 13 ngày 1/3/2023 đã đề cử ông Thưởng vào vị trí cao nhất về lễ nghi của đất nước để Quốc hội Khoá 15 sau đó một ngay cũng họp bất thường để bỏ phiếu thông qua. Ai cũng biết đó chỉ là thủ tục của chế độ Đảng CS lãnh đạo toàn diện, trong đó quyền lực tập trung vào tập thể Bộ Chính trị và cá nhân ông Tổng bí thư. Những thay đổi chính sách trong hai nhiệm kỳ Đại hội gần đây, Đại hội 12 (2012-2021) và 13 (2021-2026), để đối phó với quốc nạn tham nhũng của kiểu “nhà nước tư bản thân hữu” đã khiến quyền lực tập trung cao độ vào nhóm lãnh đạo cao nhất và hội tụ trong vai trò người đứng đầu Đảng để củng cố chế độ Đảng – Nhà nước chuyên chế “toàn trị.” Thực tế cho thấy Ban Chấp hành Trung ương Đảng CSVN là “cơ quan quyền lực cao nhất” chỉ còn trên danh nghĩa.
Ông Võ Văn Thưởng, năm nay 53 tuổi, có lẽ cũng chỉ là một trong các phương án trong tính toán người kế vị Tổng bí thư, nếu như ông Nguyễn Xuân Phúc không bị “rớt đài.” Ông Thưởng đáp ứng được các tiêu chuẩn Chủ tịch nước theo Quy định 214-QĐ/TW ngày 02/01/2020, sau khi nó đã được chỉnh sửa cho hợp với thực tế đảm bảo duy trì chế độ. Ý định nhất thể hoá hai chức danh Tổng bí thư và Chủ tịch nước cho đến nay vẫn không thể được thực hiện. Bởi vậy, việc đề xuất ai ở vị trị này phải nằm trong sự tính toán của Đảng và cá nhân ông Tổng bí thư, trong đó cân bằng cơ cấu vùng miền trong “tứ trụ” là ưu tiên, nhưng vẫn đảm bảo quyền lực tối cao đồng thời nhận được sự ủng hộ của tập thể lãnh đạo. Ngoài những tiêu chuẩn về tuổi, thâm niên ít nhất trong 1 khoá trong Bộ chính trị, từng là Bí thư tỉnh Quảng Ngãi… đã được thoả mãn về mặt hình thức, ông Thưởng không có “dấu ấn” thành tích trong quá trình đi lên, nhưng xuất phát điểm chính trị chuyên nghiệp từ hoạt động Đoàn – Đảng cũng là “lợi thế” sàng lọc cán bộ lãnh đạo của nhiệm kỳ này. Như vậy, ông ấy được cử giữ chức tân Chủ tịch nước là phương án nhân sự “tối ưu” để đảm bảo các yếu tố đồng thuận trong tầm kiểm soát với sự tính toán người kế vị Tổng bí thư Đảng cho nhiệm kỳ tới. Nói như các nhà bình luận am hiểu, rằng còn hơn hai năm của nhiệm kỳ 13 ông Thưởng, cũng như những ứng viên tiềm năng khác, còn có thời gian để thử thách!
Ngoài ra, khả năng kế vị của ông Thưởng là không cao trước quyền lực “vô đối” của ông Tổng bí thư đương nhiệm sau khi nguyên Chủ tịch Nguyễn Xuân Phúc và hai phó Thủ tướng “kỹ trị” buộc phải từ nhiệm giữa kỳ. Mặc dù do điều kiện tuổi tác và sức khoẻ, ông Nguyễn Phú Trọng sẽ khó tiếp tục kéo dài sang nhiệm kỳ thứ 4, nhưng ai kế nhiệm ông Trọng cũng sẽ gặp nhiều thách thức. Trước hết là vấn đề “minh vương”, ngoài về phẩm chất cá nhân thì việc kế thừa niềm tin vào lý tưởng xã hội chủ nghĩa, và trải nghiệm chính trị để giữ quyền lực bền bỉ và kiên định đường lối chính sách này cũng vô cùng khó khăn, trong đó mấu chốt là duy trì được tốc độ tăng trưởng kinh tế để đảm bảo tính chính danh của Đảng CS và chế độ. Vấn đề kế vị luôn là thách đố lớn nhất cho chế độ tập quyền! “Chiếc nhẫn” quyền lực Tổng bí thư Đảng sẽ được trao cho ai sẽ không đơn giản nhưng lại là lô- gíc hợp lý cho các suy đoán, và điều đó có ý nghĩa quan trọng với chính trường Việt Nam hiện nay.
Thực tế cải cách thể chế đã chỉ ra nguy cơ lớn nhất là sự tha hoá quyền lực. Khi sở hữu “chiếc nhẫn” quyền lực, trong trường hợp bất khả kháng, thì việc trao lại cho “ai đó” là điều khó khăn sao cho vẫn giữ được “vương quốc” theo ý của chủ nhân. “Chúa tể của chiếc nhẫn” (“The Lord of the Rings”) là một truyền thuyết cách đây hơn 2000 năm, kể rằng có chàng chăn cừu Gyges sau một trận động đất “tình cờ” có được chiếc nhẫn “tàng hình” với khả năng siêu nhiên cám dỗ người sở hữu nó bằng sức mạnh. Anh ta đã trở nên xấu xa, đã sát hại nhà vua và thâu tóm vương quốc. Nhưng lời nguyền tha hoá quyền lực khiến anh ta cuối cùng phải nhận kết cục bi thảm. Câu chuyện này đến nay vẫn còn truyền cảm hứng cho các triết gia khám phá xây dựng thể chế, mặc dù họ “lên tiếng” còn khác biệt về niềm tin trong những bối cảnh lịch sử xã hội đặc thù nhưng đều nhấn mạnh sự cần thiết phải kiểm soát quyền lực. Chẳng hạn, trong thiết kế “Khế ước xã hội” triết gia Thomas Hobbes lập luận rằng trạng thái tự nhiên là bạo lực và ích kỷ. Công lý, do đó, được áp đặt bởi thẩm quyền. Ngược lại, John Locke khẳng định rằng mọi người đương nhiên có nghĩa vụ phải hành động chính đáng và họ đồng ý tham gia vào xã hội dân sự để đảm bảo các quyền tự nhiên của họ trong khi Jean-Jacques Rousseau cho rằng mục đích của Khế ước xã hội là tạo ra một Chính phủ đại diện cho toàn dân và thực thi ý chí chung.
Trong lễ nhậm chức ông tân Chủ tịch đã nói lại quan điểm không mới là “lấy dân làm gốc”, tuy nhiên, nếu thiếu cơ chế kiểm soát quyền lực hiệu quả và thiếu cơ chế đảm bảo các quyền cơ bản của công dân được hiến định trong hành động, thì những lời phát biểu này, suy cho cùng, cũng chỉ là thủ tục phải có. Ông Võ Văn Thưởng là Chủ tịch nước là sự kiện không gây bất ngờ và việc kế vị Tổng bí thư quyền lực “vô đối” vẫn bỏ ngỏ.
Phạm Quý Thọ
* Bài viết không phản ánh quan điểm của Đài Á Châu Tự Do