Sau khi bà Trương Mỹ Lan bị kết án tử hình vào tuần trước vì vai trò [chủ mưu] trong vụ gian lận tài chính trị giá 12,5 tỷ USD, nhiều người cho rằng Đảng Cộng sản Việt Nam đang hy sinh tính mạng một con người để chứng minh rằng chiến dịch “đốt lò” chống tham nhũng của mình là thực sự nghiêm túc.
Đó có thể là một chiến thuật. Chính quyền có thể đã công bố về hình phạt này trước khi phiên tòa kết thúc như một cách khiến bà Lan kinh hãi mà phải tiết lộ thêm các tài sản bị đánh cắp khác đang ở đâu cũng như khai thêm tên của những kẻ đồng phạm.
Nếu bà hợp tác, có lẽ bà sẽ thoát khỏi án tử hình. Nhiều phiên tòa đã từng làm điều này.
Mặc dù vậy, rất nhiều trong số 84 đồng phạm của bà đã bị tuyên án sớm, và không ai trong số họ phải nhận án tử hình. Chính quyền đã khiến bà Lan trở thành một nhân vật bị căm ghét như một phần của chiến dịch chống tham nhũng của mình, cho phép truyền thông nhà nước được mở miệng để họ phỉ báng và bôi nhọ bà.
Quyết định xử tử nữ chủ tịch của tập đoàn bất động sản Vạn Thịnh Phát là một “ví dụ điển hình về nỗ lực trấn áp tham nhũng không chỉ trong khu vực nhà nước mà còn trong khu vực tư nhân của Việt Nam” – ông Nguyễn Khắc Giang bình luận trong một bài báo trên tạp chí Time. Ông khẳng định: “Việc Việt Nam cố gắng biến trường hợp của bà Lan để làm gương là rõ ràng”.
Nhưng logic này có vấn đề.
Đặt sang một bên vấn đề khía cạnh đạo đức rằng liệu một quốc gia có nên giết chết một trong số công dân của mình hay không, có thể thấy, Việt Nam là một trong những nước hành quyết tù nhân nhiều nhất thế giới và đưa ra các án phạt tử hình đối với những hành vi phạm tội mơ hồ đồng thời tập trung vào vấn đề hậu quả.
Chiến dịch chống tham nhũng của Đảng Cộng Sản Việt Nam bắt đầu từ năm 2016. Năm sau đó, một ủy viên Bộ Chính trị đầu tiên bị hạ bệ và Trịnh Xuân Thanh, một quan chức doanh nghiệp nhà nước trốn chạy đã bị bắt cóc ở Berlin bởi mật vụ Việt Nam.
Năm 2018, Đảng Cộng sản đã thanh trừng hàng ngũ cấp thấp. Họ để mắt tới các nhân vật ở các tỉnh thành trong năm 2019. Ông Nguyễn Xuân Phúc “từ chức” Chủ tịch nước vào đầu năm 2023 liên quan đến tham nhũng.
Người kế nhiệm ông Phúc, ông Võ Văn Thưởng, đã rời nhiệm sở vào tháng trước (tháng 3/2024) vì cùng lý do. Hàng trăm quan chức và doanh nhân đã bị vào tù. Hàng chục ngàn người nhiều khả năng đã mất việc.
Chiến dịch “đốt lò”
Bất cứ ai có hiểu biết tối thiểu nhất về Việt Nam đều biết hiện ở nước này đang diễn ra một chiến dịch chống tham nhũng với quá nhiều ngợi ca. Tuy nhiên, bất chấp tất cả những vụ việc miễn nhiệm, bỏ tù, bắt cóc và từ chức, bà Lan và đồng bọn vẫn nghĩ rằng họ có thể thoát được vụ việc đánh cắp 12,5 tỷ USD. Các vi phạm của bà trong nhiều năm, theo truyền thông nhà nước, đã khiến Ngân hàng Thương mại Cổ phần Sài Gòn thiệt hại khoảng 27 tỷ USD.
Hành vi lừa đảo của họ bắt đầu năm 2012 nhưng theo Viện kiểm sát, hầu hết các vụ hối lộ, biển thủ và vi phạm luật ngân hàng diễn ra từ đầu năm 2018 đến tháng 10/2022 – thời điểm bà Lan cuối cùng cũng bị bắt – và cũng là khi lò đã cháy liên tục được gần sáu năm.
Một số nhà quan sát có thể lập luận rằng nếu bà Lan không bị răn đe khi chứng kiến những người khác bị bỏ tù, bị bắt cóc hoặc bị bêu xấu trước dư luận, có lẽ bà đã bị răn đe nếu Đảng Cộng sản bắt đầu tử hình những kẻ tham nhũng từ năm 2016. Vì thế, cái chết của bà, sẽ là làm gương cho những người khác sắp tới.
Nhưng nhận định này khiến những người ủng hộ lập luận rằng Đảng Cộng sản cần bắt đầu giết nhiều người cùng lúc. Rốt cuộc, vì sao một người có thể bị răn đe bằng việc tử hình một người, bằng một lần hiến tế duy nhất?
Vấn đề chính xác của bản án tử hình của Lan nằm ở tính chất duy nhất và đặc biệt của nó. Nó cho thấy thông điệp của Đảng Cộng sản là họ sẽ chỉ xử tử những người phạm tội lừa đảo, gian lận trên quy mô cực kỳ lớn, tương đương với 3% GDP của Việt Nam. Yếu tố răn đe nằm ở đâu khi nhiều khả năng, không có nhiều trường hợp liên quan quan tới ai đó đánh cắp tới 12,5 tỷ USD?
Đồng thời, nếu bà Lan bị kết án chung thân thay vì tử hình, vụ việc đã không lan truyền khắp toàn thế giới như hiện nay – nó đã được đăng tải trên hầu hết các tờ báo nổi tiếng.
Nếu vậy, Hà Nội đã không thể truyền tải thông điệp: “Hãy xem chúng tôi chống tham nhũng nghiêm túc tới mức độ nào. Chúng tôi xử tử người dân vì tội tham nhũng!”
Có lẽ người dân Việt Nam đã cảm thấy không công bằng. Có lẽ nỗi sợ hãi của các nhà đầu tư nước ngoài đã không được xoa dịu và điếm số về độ minh bạch của Việt Nam có thể lại được cải thiện nhờ sự hy sinh xương máu.
Kiểm soát thiệt hại
Tuy nhiên việc tử hình bà Lan sẽ không đạt được mục tiêu răn đe trừ khi Đảng Cộng sản sẽ bắt đầu xử tử nhiều người hơn cho những hành vi tham nhũng ít hơn nhiều. Trong bối cảnh tham nhũng quy mô cực kỳ lớn ở Việt Nam, bao gồm cả những vụ chưa được phanh phui, đó sẽ là cuộc xử tử đáng kể được Nhà nước cho phép.
Thay vào đó, bản án tử hình với bà Lan là một sự trừng trị thích đáng – một biện pháp kiểm soát thiệt hại về danh tiếng bởi một Đảng Công sản đã bị hổ thẹn bởi toàn bộ vụ việc này. Khi công bố bản án, tòa án đã lập luận rằng bà Lan đã có tội “làm xói mòn lòng tin của người dân vào sự lãnh đạo của Đảng và Nhà nước”.
Các đại diện Viện kiểm soát có mặt tại phiên tòa hồi tháng trước lập luận rằng án tử hình là cần thiết để bà Lan có thể bị “loại bỏ vĩnh viễn ra khỏi đời sống xã hội”.
Trong khi một số nhà quan sát có thể lập luận rằng quyết định tử hình bà Lan của Đảng Cộng sản cho thấy sức mạnh và năng lực của chiến dịch chống tham nhũng của Hà Nội, nó thực sự cho thấy điều ngược lại.
Trương Huệ Vân và các vi phạm của các cộng sự của bà đã nhạo báng chiến dịch “đốt lò”: Vụ gian lận lớn nhất từ trước đến nay ở Việt Nam đã diễn ra đồng thời với chiến dịch chống tham nhũng nghiêm túc nhất của Việt Nam.
Giờ đây, Đảng Cộng sản đang cố gắng biến một sự tiêu cực thành tích cực bằng cách nói rằng tội ác đã bị phát hiện và trừng phạt nghiêm khắc. Đảng này đang cố gắng che giấu sự thật hiển nhiên rằng một hệ thống Leninist thiếu trách nhiệm giải trình là nguyên nhân chính cho phép loại tội phạm này xảy ra.
Lò có thể tiếp tục cháy nhưng nó sẽ không thực sự đốt cháy tham nhũng chừng nào Đảng Cộng sản Việt Nam còn đồng thời là người phóng hỏa lẫn lính cứu hỏa.
*David Hutt là nghiên cứu viên tại Viện nghiên cứu Trung Âu về các vấn đề châu Á (CEIAS) đồng thời là một cây viết chuyên mục cho tờ The Diplomat. Ông viết bản tin Watching Europe In Southeast Asia. Ông là nhà báo theo dõi tình hình chính trị Đông Nam Á từ năm 2014. Các quan điểm trong bài viết là của riêng ông và không phản ánh quan điểm của RFA.