Một số chuyên gia về vấn đề Biển Đông cho rằng mục tiêu của Trung Quốc là kéo dài càng lâu càng tốt việc đàm phán với ASEAN về Bộ Quy tắc Ứng xử trên Biển Đông (COC), từ 2012 đến nay, nhằm gây sức ép lên các nước láng giềng.
Giám đốc Dự án Myoushu thuộc Trung tâm Gordian Knot về An ninh Quốc gia ở Đại học Standford, Mỹ, ông Raymond Powell, nói với RFA rằng cách Trung Quốc đàm phán COC với ASEAN giống như trò tấu hài. Trong khi đó, nhà nghiên cứu Nguyễn Thế Phương ở Đại học New South Wales, Canbera, nói rằng lợi ích lớn nhất của Trung Quốc nằm ở chỗ các thỏa thuận tốt đẹp trong COC giữa họ và ASEAN không bao giờ được ký kết.
Đàm phán COC để che giấu tham vọng đế quốc
Trao đổi với RFA, ông Nguyễn Thế Phương và Raymond Powell đều nói rằng họ bi quan về kết quả đàm phán COC giữa Trung Quốc và ASEAN. Ông Powell nhấn mạnh lý do là hai phía rất khó có thể đi tới thỏa thuận chung khi mà mục đích đàm phán thực sự của Trung Quốc là dùng đàm phán để che giấu tham vọng đế quốc.
Năm 2002, ASEAN và Trung Quốc đã ký Tuyên bố về ứng xử của các bên ở Biển Đông (DOC). DOC tuyên bố “các Bên tái khẳng định sự tôn trọng và cam kết đối với quyền tự do hàng hải và hàng không trên Biển Đông theo các nguyên tắc được thừa nhận rộng rãi của luật pháp quốc tế, bao gồm Công ước Liên hợp quốc về Luật Biển năm 1982” (Điều 3), “cam kết giải quyết các tranh chấp lãnh thổ và quyền tài phán của mình bằng các biện pháp hòa bình, không sử dụng hoặc đe dọa sử dụng vũ lực, thông qua tham vấn và đàm phán thân thiện” (Điều 4).
Trao đổi với RFA, ông Raymond Powell nhấn mạnh Trung Quốc đã không tuân thủ DOC: “Họ liên tục sử dụng vũ lực, quân sự hóa các đảo Biển Đông, và chống lại Luật biển Quốc tế bằng cách dựa trên cái gọi là “chủ quyền không thể tranh cãi” mà họ đơn phương tuyên bố.” Theo ông Powell, “chính vì cách “ứng xử” của Trung Quốc vi phạm DOC nên ASEAN thúc đẩy bước tiếp theo là đàm phán về “bộ quy tắc ứng xử” trên Biển Đông (COC).”
Từ đầu năm 2023 đến nay, Trung Quốc liên tục điều động tàu khảo sát và hải cảnh xâm nhập dài ngày vào trong thềm lục địa và vùng đặc quyền kinh tế của Việt Nam, Malaysia, Philippines. Hoạt động của họ thậm chí kéo dài sang vùng đặc quyền kinh tế của các đảo quốc ở Nam Thái Dương. Trung Quốc cũng liên tục các hành động gây hấn như chặn tàu, đâm tàu đối với Philippines ở bãi cạn Scarborough. Theo Luật biển Quốc tế và Phán quyết của toàn PCA năm 2016, thực thể địa lý này là một bãi cạn nửa nổi nửa chìm, do đó nó thuộc về thềm lục địa Philippines một cách tự nhiên mà các quốc gia bên ngoài không được tuyên bố chủ quyền.
Ông Powell chỉ ra là “ASEAN hy vọng rằng một thỏa thuận mạnh mẽ hơn sẽ hạn chế xung đột và gây hấn khi DOC thất bại.” Trong khi đó, “Trung Quốc cũng muốn hòa bình trên Biển Đông, nhưng đó là một nền hòa bình mà các nước láng giềng ASEAN có trách nhiệm tự kiềm chế bản thân để phục tùng sự thống trị một cách hòa bình của Trung Quốc.”
Ông Nguyễn Thế Phương nói rằng những ai theo dõi vấn đề Biển Đông thời gian qua đều bi quan. Ông giải thích có ba khía cạnh khiến cho nhiều nhà quan sát bi quan về khả năng đàm phán COC sẽ đạt kết quả tích cực.
Thứ nhất, mục đích của COC là giải quyết các vấn đề mà DOC không giải quyết được. Mà nếu COC không làm được điều đó thì có nghĩa là COC cũng vô dụng như DOC. Điều quan trọng nhất là phải ràng buộc được nghĩa vụ, trách nhiệm của các bên liên quan để giảm thiểu đụng độ, tranh chấp trên Biển Đông. Đàm phán COC ở đây là cuộc đàm phán giữa một nước cực lớn và một nhóm các nước nhỏ. Tình thế đó khiến quá trình thương lượng không bình thường, mà theo hướng áp đặt một chiều, tức là Trung Quốc có khả năng áp đặt được quan điểm của mình. Họ có xu hướng áp đặt vì trong tình thế này thì họ không dại gì mà không áp đặt.
Thứ hai là vấn đề nội bộ các nước ASEAN. Trong đàm phán COC, không phải có vấn đề đàm phán giữa ASEAN và Trung Quốc mà còn giữa một số nước ASEAN với nhau. Và trong nội bộ ASEAN, về vấn đề này chắc chắn có mâu thuẫn. Trung Quốc có thể tận dụng vấn đề này để làm cho cán cân lợi ích nghiêng về phía họ.
Điểm thứ ba mà các học giả hay nói là lòng tin. Người ta không tin rằng nếu Trung Quốc có thể đưa ra hoặc chấp nhận các điều kiện có lợi cho ASEAN đi nữa thì họ vẫn không làm theo điều họ nói. Sự mất lòng tin này khiến cho việc đàm phán cực kỳ khó khăn. Anh nói thế này trên bàn đàm phán nhưng hành động trên thực địa ngược lại. ASEAN không có nhiều khả năng ràng buộc hành động của Trung Quốc. Ở thời điểm hiện tại, người ta không nghĩ rằng có thể đưa ra một bản COC mà các quốc gia đều có thể đồng ý.
Chiến thuật kéo dài đàm phán vô thời hạn
Trao đổi với RFA, cả ông Raymond Powell và ông Nguyễn Thế Phương đều nhấn mạnh chiến thuật của Trung Quốc là kéo dài các cuộc đàm phán COC vô thời hạn cho đến khi họ củng cố quyền kiểm soát hiệu quả và toàn diện đối với toàn bộ Biển Đông.
Ông Powell nhấn mạnh Trung Quốc có thể sẽ ký vào COC, nhưng là một COC đủ yếu hoặc không thể thi hành. Từ đó, họ có thể yêu cầu tất cả các bên “có liên quan” đi đến thỏa thuận để thay thế tất cả các luật quốc tế khác. Bằng cách đó Trung Quốc có thể hóa giải mẫu thuẫn giữa một bên là họ tuyên bố tuân thủ Luật biển Quốc tế với một bên là cách ứng xử của họ hoàn toàn vi phạm bộ luật quốc tế đó.
Trung Quốc đơn phương công bố đường chữ U đòi hỏi chủ quyền đối với khoảng 80% diện tích Biển Đông. Tòa trọng tài PCA năm 2016 đã bác bỏ tính hợp pháp của yêu sách này.
Ông Powel nói với RFA rằng Trung Quốc tham gia đàm phán COC vì muốn được coi là đang cố gắng giải quyết vấn đề, nhưng mục tiêu của nước này không tương thích với mục tiêu của các nước láng giềng ở Đông Nam Á ven biển. Đây là lý do tại sao các cuộc đàm phán đạt được ít tiến bộ như vậy. Đó cũng là lí do ông tin rằng cuối cùng Trung Quốc và ASEAN không thể thành công trong việc đưa ra một COC có thể thực thi được, nhằm hạn chế một cách hiệu quả sự xâm lược của Trung Quốc.
Trả lời câu hỏi của RFA “mục đích tối hậu của Trung Quốc khi tham gia đàm phán COC là gì”, ông Nguyễn Thế Phương trả lời: “Kéo dài nó ra hết sức có thể, làm cho quá trình này đi hết sức chậm.”
Tại sao họ lại làm cho quá trình đàm phán này kéo dài ra, đi chậm đến mức như không thể kết thúc? Nhà nghiên cứu ở Đại học New South Wales, Canbera, giải thích rằng nếu bản COC này có thể hình thành theo đúng ý định của ASEAN thì nó sẽ thành một thiết chế đa phương. Nó sẽ có tính ràng buộc lớn và do đó hạn chế hành động của Trung Quốc. Cho nên Trung Quốc sẽ có hai hướng ứng xử: thứ nhất là cố gắng kéo dài đàm phán, thứ hai là khiến cho kết quả đàm phán có lợi cho Trung Quốc, mà có lợi cho Trung Quốc thì bất lợi cho ASEAN. Ở thời điểm hiện nay thì không có các bên liên quan tham gia đàm phán mà còn có tác động của bối cảnh quốc tế. Bối cảnh quốc tế có thể tác động bất lợi cho Trung Quốc.
Tại hội nghị ASEAN+1 giữa ASEAN với Trung Quốc diễn ra tại Indonesia hôm 13/7/2023, các bên tuyên bố đã hoàn tất vòng đọc lần thứ 2 bản thảo của văn kiện COC. Sau đó, vòng đàm phán COC tiếp theo đã bắt đầu từ hôm 22/8/2023. Trước đó hai ngày, Ngoại trưởng Trung Quốc Vương Nghị tuyên bố nước này sẵn sàng đẩy nhanh quá trình đàm phán COC.
Nếu đàm phán COC cứ kéo dài vô tận?
Trong bài phát biểu tại Hawaii hôm 20/11/2023, Tổng thống Philippines, ông Ferdinand Marcos, đã nói: “Chúng tôi vẫn đang chờ bộ quy tắc ứng xử giữa ASEAN và Trung Quốc, nhưng đáng tiếc thay, tiến bộ rất chậm chạp.” Vậy nếu đàm phán COC giữa Trung Quốc và ASEAN cứ kéo dài mãi mà không thể kết thúc, điều đó sẽ thúc đẩy các bên đi tiếp những bước đi nào?
Nhà nghiên cứu Nguyễn Thế Phương trao đổi với RFA rằng sự kéo dài gần như vô hạn của cuộc đàm phán này có hàm ý lớn với ASEAN trong đó có Việt Nam. Nó cho thấy một sự thực mà nhiều người đã nói đến: Trung Quốc không muốn tỏ ra là bên tuân thủ các cơ chế đa phương như một tay chơi bình đẳng mà ngược lại, Trung Quốc muốn tham gia vào đó như một kẻ áp đặt luật chơi và quan điểm của Trung Quốc sao cho có lợi cho riêng mình. Tuy nhiên, điều đó cũng sẽ gây hại cho Trung Quốc, bởi các nước nhỏ ở Đông Nam Á không phải là những người thụ động trước lợi ích quốc gia của mình.
Theo ông, hiện nay, trong các nước ASEAN, các bên vẫn đang loay hoay tìm cách giảm xung đột bằng các công cụ thể chế và luật pháp. Họ chưa tìm được cách đưa Trung Quốc vào một cơ chế nào đó để ràng buộc nước lớn này. Nó cho thấy ở thời điểm hiện tại, sự bất đối xứng quyền lực quá lớn giữa Trung Quốc và ASEAN. Cách đó vừa khó vừa không đủ.
Khi đàm phán COC cứ kéo dài như không có điểm kết thúc, các nước ASEAN có quyền lợi liên quan trực tiếp đến Biển Đông sẽ có nhu cầu tự đàm phán COC với nhau. Đây là một phản ứng tự nhiên của các nước nhỏ ở Đông Nam Á khi mà việc ngồi vào bàn đàm phán với Trung Quốc quá tốn thời gian mà không hiệu quả.
“Điều này nằm trong xu hướng các nước nhỏ tìm kiếm những sáng kiến mới, chủ động làm điều đó, với sự hỗ trợ của các cường quốc ngoài khu vực. Phippines hiện rất tích cực, chủ động kết nối với Mỹ và các đồng minh của Mỹ.” Nhà nghiên cứu ở Đại học New South Wales, Canbera nhận xét.
Hôm 20/11/2023, trong một bài diễn văn tại Hawaii hom 20/11/2023, Tổng thống Philippines Ferdinand Marcos Jr. cho biết Philippines đã đề nghị Việt Nam và Malaysia cùng đàm phán để thống nhất một Bộ Quy tắc Ứng xử trên Biển Đông (COC) riêng giữa ba nước.