Cổng thông tin điện tử Cơ quan Thanh tra của Chính phủ đưa tin cho biết Dự thảo Pháp lệnh Xử phạt vi phạm hành chính đối với hành vi cản trở hoạt động tố tụng được Uỷ ban Thường vụ Quốc hội mang ra bàn hôm 15/8.
Theo đó, hành vi được cho là “cản trở hoạt động tố tụng” được liệt kê là nhà báo hay người nào tham dự phiên toà mà ghi âm, ghi hình hoặc livesatream hội đồng xét xử hay người tham gia tố tụng mà không được sự đồng ý của chủ tọa phiên tòa có thể bị phạt tới 30 triệu đồng.
Ngoài ra sẽ tịch thu tang vật, phương tiện vi phạm hành chính, buộc thu hồi, nộp lại tư liệu, tài liệu, hình ảnh, nộp lại số lợi bất hợp pháp…
Việc quay phim, hay phát livestream tại toà hiện còn gây ra nhiều tranh luận không chỉ ở Việt Nam mà còn ở rất nhiều đất nước trên thế giới. Có ý kiến cho rằng phát trực tiếp phiên toà có thể làm minh bạch hơn ngành tư pháp. Nhưng bên cạnh đó cũng có lo ngại rằng nó sẽ ảnh hưởng đến quyền riêng tư hay phán quyết của toà án. Mỗi bên đều đưa ra nhiều lập luận để bảo vệ cho quan điểm của mình.
Quy định trái Hiến pháp
Một luật sư, thuộc Đoàn luật sư TPHCM, không muốn nêu danh tính nói với RFA rằng ông nghiêng về quan điểm cho phép việc ghi âm, hình hình hay thậm chí là phát trực tiếp phiên toà xét xử, để công chúng dễ dàng tiếp cận:
“Quan điểm của tôi là mặc dù còn những điều đáng tranh cãi, nhưng một khi Hiến Pháp đã quy định là xét xử công khai, thì không thể nào có một cách nào diễn giải nào khác để nói rằng là phải “công khai kiểu này” hay là “công khai theo kiểu kia”. Theo tôi, không có cách hiểu nào khác được về từ “công khai” cả.
Tôi đứng về góc nhìn rằng “công khai” ở đây có nghĩa là ai cũng có thể đến phiên toà, các kênh thông tin, hoặc là kênh truyền hình đều có thể công khai phiên tòa và bản án. Còn những ai cố tình bóp méo thông tin, bản chất sự việc thì mới bị sai phạm, xử lý.
Những phần nào liên quan đến đời tư cá nhân thì có thể yêu cầu được giữ bí mật, nhưng những phần tranh cãi về bản chất hay nội dung vụ án thì phải được công khai.”
Luật sư này dẫn Hiến pháp năm 2013, Điều 103 quy định về các nguyên tắc cơ bản của tổ chức và hoạt động của Toà án Nhân nhân (TAND) có quy định là TAND xét xử công khai. Trong các trường hợp đặc biệt như cần giữ bí mật nhà nước, thuần phong, mỹ tục của dân tộc, bảo vệ người chưa thành niên hoặc giữ bí mật đời tư thì có thể xét xử kín.
Phát trực tiếp xâm phạm đến Quyền con người
Luật gia, thạc sỹ ngành Quan hệ Quốc tế Nguyệt Hà trao đổi với RFA qua ứng dụng tin nhắn rằng bà không ủng hộ việc quay phim, chụp ảnh hay tệ hơn là phát trực tiếp phiên toà đang xét xử, với lý do là điều đó đi ngược lại với Quyền con người:
“Hiện nay đang có hai luồng quan điểm về vấn đề này. Việc cấm livestream ở toà thực ra là để bảo vệ quyền con người.
Toà xét xử công khai ở đây là công khai để vào tham dự xét xử, còn livetream và các hoạt động khác có thể vẫn bị hạn chế.
Theo tôi, Livestream hay ghi âm, ghi hình ảnh hưởng đến một số quyền con người, vì thông tin và quyền riêng tư của các bên không còn được bảo mật.
Ví dụ, mức ảnh hưởng của việc có 100 người đến toà nghe xử, có bài báo mô tả lại phiên xử khác hẳn với livestream hoặc có video đăng trên Youtube.
Điều đó có thể sẽ hủy hoại cả đời một người mãi mãi.”
Bà Hà dẫn một bài bài viết có tên “The pros and cons of streaming trials online” (tạm dịch là “Ưu và nhược điểm của việc phát trực tiếp phiên toà”) được đăng trên mạng báo The Week, ngày 30/7/2022.
Bài viết trình bày thêm một số mặt hại có thể gặp phải khi cho phép phát trực tuyến buổi xét xử, bao gồm mối lo ngại rằng việc sử dụng phổ biến phương tiện truyền thông mạng xã hội trong toà có thể khiến bồi thẩm đoàn hay chủ toạ có nguy cơ bị ảnh hưởng bởi dư luận khi đưa ra quyết định.
Rủi ro đối với sự an toàn của nạn nhân, nhân chứng và những người tham dự toà cũng là một lập luận dẫn đến việc không ủng hộ ghi hình trong toà.
Ngược lại, bài viết cũng nêu ra nhiều nguyên do khác khiến nhiều người ủng hộ việc quay hình trong toà án.
Thứ nhất là việc này củng cố tính minh bạch trong quá trình xét xử vụ án. Từ đó sẽ làm gia tăng lòng tin của công chúng đối với hệ thống tư pháp.
Thứ hai, khi phát trực tuyến sẽ thu hút được nhiều người theo dõi phiên xét xử hơn, do đó giúp người dân hiểu rõ hơn về toà án và quy trình xét xử các vụ án.
Và, bài viết này dẫn lại một nghiên cứu được thực hiện vào năm 2000 về tác động của việc sử dụng camera trong Tòa án Hình sự Quốc tế của Liên Hiệp Quốc.
Kết quả cho thấy những người tham gia phiên tòa, bao gồm nhân chứng, luật sư và thẩm phán đều “không bị ảnh hưởng bởi camera đang ghi hình tại tòa” và hầu hết đều cảm thấy “camera có tác dụng tích cực hoặc không ảnh hưởng đến quá trình xét xử”.
Cần có luật rõ ràng
Từ Đức, nhà báo độc lập Lê Mạnh Hùng, người từng tham dự nhiều phiên xét xử công khai ở Châu Âu, nói với RFA rằng đây là một đề tài rất nhạy cảm và vẫn đang được tranh cãi nhiều trong ngành Tư pháp ở nhiều nước.
Từ kinh nghiệm của chính bản thân, ông Hùng cho biết hiện nay, các phiên toà ở Đức chỉ được phép phát trực tiếp một phần của phiên toà. Thậm chí có những vụ án mà người tham dự còn không được mang cả giấy bút vào toà. Phiên toà xét xử vụ án tổ chức bắt cóc Trịnh Xuân Thanh là một ví dụ:
“Ở Đức, theo như tôi biết, khoảng độ bốn năm trở lại đây thì ở các phiên tòa cấp cao, chỉ có một số thôi, thì được phép truyền hình, phát thanh tường thuật buổi tuyên án, chứ còn quá trình xử thì tôi vẫn chưa thấy.
Cá nhân tôi khi đi tham dự thì tôi nhận thấy là ở từng phiên tòa một có quy định chặt chẽ, thông báo trước.
Ví dụ như lần tôi tham dự phiên tòa xử vụ bắt cóc ông Trịnh Xuân Thanh thì tôi thấy đó là một phiên tòa rất nghiêm ngặt. Chúng tôi là phóng viên không được phép mang kể cả là giấy bút vào của cá nhân mình vào, mà người ta sẽ phát giấy bút của họ để mình dùng. Và chúng tôi tuyệt đối không được phép dùng điện thoại di động, không được quay phim, chụp ảnh.
Cho nên không phải vô cớ mà ở rất nhiều phiên tòa, người ta thấy có người ngồi vẽ hình các phạm nhân và quan toà, chứ không được phép chụp hình.”
Theo quan điểm của nhà báo Mạnh Hùng, để giải quyết vấn đề này cần phải có những người làm luật, những chuyên gia luật tư pháp có kinh nghiệm chấp bút thảo ra luật này một cách rõ ràng để người dân và nhà báo có thể tuân thủ.
Họ sẽ phải chú ý đến tất cả mọi khía cạnh, từ việc bảo vệ quyền riêng tư của tất cả những người có mặt ở toà, cũng như làm sao để bản án không bị truyền thông chi phối, không bị ảnh hưởng bởi công luận… nhưng đồng thời cũng đảm bảo để cho xã hội có thể kiểm soát, giám sát hoạt động của ngành tư pháp.