Trong cuộc họp báo hôm 8/8/2023, Bộ trưởng Ngoại giao Nhật Bản cho biết Chương trình Viện trợ An ninh Chính thức (OSA) của Nhật Bản năm 2023 đã chọn bốn nước là Philippines, Malaysia, Bangladesh và Fiji. Nhưng sang năm 2024, sẽ có sáu nước nhận được viện trợ từ chương trình này, bao gồm Việt Nam, Philippines, Indonesia, Papua New Guinea, Mông Cổ and Djibouti.
Trả lời câu hỏi của RFA về lý do Nhật Bản chọn 6 nước Philippines, Việt Nam, Indonesia, Papua New Guinea, Mông Cổ và Djibouti để viện trợ an ninh vào năm 2024, Giáo sư Carlyle Thayer ở Đại học UNSW Canberra và TS. Nagao Satoru ở Hudson Institute đều cho rằng tất cả đều do lợi ích an ninh của Nhật Bản gắn liền với các nước này. Giáo sư Carlyle Thayer nói an ninh của Nhật Bản đang bị đe dọa bởi sự trỗi dậy quân sự của Trung Quốc, bao gồm các cuộc tập trận trên biển và trên không của nước này nhắm vào Đài Loan, sự xâm nhập liên tục của các tàu hải cảnh trong vùng biển xung quanh quần đảo Senkaku, và sự hợp tác giữa nước này và Nga. Ngoài ra, an ninh của Nhật Bản cũng bị đe dọa bởi các vụ phóng tên lửa đạn đạo của Triều Tiên. Ông Carlyle Thayer nhấn mạnh Nhật Bản là nền kinh tế lớn thứ ba thế giới và có lợi ích sống còn gắn liền với sự an toàn và an ninh của các tuyến đường vận chuyển toàn cầu đi qua Biển Đông và Ấn Độ Dương. Và an ninh của Nhật Bản cũng bị đe dọa bởi nạn cướp biển ngoài khơi vùng Sừng châu Phi.
Nhật Bản có lợi ích sống còn trong việc ngăn chặn Trung Quốc sử dụng sức mạnh kinh tế để cô lập nước này. Chiến lược an ninh quốc gia của Nhật Bản là chống lại ảnh hưởng của Trung Quốc trên khắp Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương bằng cách hỗ trợ các quốc gia chủ chốt trong vùng xây dựng năng lực để họ có thể hành động độc lập.
Nhật Bản cũng có lợi ích quốc gia quan trọng trong việc duy trì liên minh với Hoa Kỳ, vượt ra ngoài phạm vi phòng thủ quân sự, mà đi đến cả những vấn đề khác, như thúc đẩy năng lực quản trị quốc gia tốt và phát huy giá trị dân chủ giữa các quốc gia trong khu vực Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương.
Chính những lo ngại về an ninh này mà Nhật Bản đang cố gắng giảm thiểu các nguy cơ bất ổn trong khu vực bằng cách cung cấp Viện trợ An ninh Chính thức cho Philippines, Việt Nam, Indonesia, Papua New Guinea, Mông Cổ và Djibouti.
TS. Nagao Satoru cho rằng Nhật Bản đã rất cẩn trọng nên họ mới chỉ khởi động Chương trình Viện trợ An ninh Chính thức (OSA) trong năm nay chứ không phải sớm hơn. Nhật Bản đã truyền đi thông điệp rõ ràng khi chọn 4 quốc gia để hỗ trợ trong năm 2023 (Philippines, Malaysia, Bangladesh và Fiji), và sáu quốc gia trong năm 2024 ( Việt Nam, Philippines, Indonesia, Papua New Guinea, Mông Cổ and Djibouti.). Theo TS. Nagao, thông điệp thứ nhất cần chú ý là tất cả các quốc gia nhận hỗ trợ đều nằm ở khu vực Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương. Đó là nơi Nhật Bản đang cạnh tranh ảnh hưởng với Trung Quốc, còn Việt Nam, Philippines, Malaysia và Indonesia đang phải đối mặt với sự bành trướng lãnh thổ của Trung Quốc ở Biển Đông. Philippines ngoài vấn đề bảo vệ an ninh trên Biển Đông còn được xem là chìa khóa hỗ trợ cho cuộc khủng hoảng Đài Loan nếu nó xảy ra. Đó là lý do Chương trình Viện trợ An ninh Chính thức (OSA) của Nhật đã tập trung vào Philippines trong cả năm 2023 và 2024.
Đối với Fiji và Papua New Guinea,, TS. Nagao giải thích năm 2023, Chương trình OSA chọn Fiji còn năm 2024 chọn Papua New Guinea vì cả hai đều nằm ở khu vực Nam Thái Bình Dương, nơi Trung Quốc cũng đang mở rộng ảnh hưởng. Giờ đây, Nhật Bản-Mỹ-Úc, Ấn Độ, Anh, Pháp, New Zealand và Đài Loan đang hợp tác với nhau để đẩy lùi ảnh hưởng về mặt tài chính của Trung Quốc.
Đối với trường hợp Bangladesh ở khu vực Nam Á và Djibouti Châu Phi, ông Nagao cho rằng cả hai nước này đều đang đối mặt với bẫy nợ của Trung Quốc. Nhật Bản đều đang cố gắng cạnh tranh ảnh hưởng với Trung Quốc tại đây. Ở Bangladesh, trong cuộc cạnh tranh này, Nhật Bản đã giành chiến thắng với dự án cảng Matarbari trước dự án cảng Sonadia của Trung Quốc. Tuy nhiên, do Bangladesh nhập khẩu nhiều vũ khí trong đó có tàu ngầm từ Trung Quốc cho nên Nhật Bản và Ấn Độ vẫn lo ngại về ảnh hưởng của Trung Quốc tại Bangladesh. Ở Djibouti, Trung Quốc đã đầu tư hạ tầng và tạo ra một khoản nợ khổng lồ cho nước này. Sau đó Trung Quốc đã mở một căn cứ hải quân lớn. Trung Quốc đang mở rộng căn cứ hải quân này và bến cảng của nó sẽ đủ lớn cho tàu sân bay Trung Quốc trong thời gian tới.
Theo TS. Nagao, Mông Cổ và Việt Nam là hai quốc gia sẽ được bổ sung vào danh sách nhận viện trợ trong năm 2024 của Chương trình OSA vì hai nước này có nhiều điểm chung. Giống như Việt Nam, Mông Cổ trước đây lệ thuộc vào Nga. Tuy nhiên, gần đây Mông Cổ cũng muốn độc lập trước cả Nga và Trung Quốc, hai nước có chung đường biên giới rất dài. Vì vậy, Mông Cổ mời nhiều nước phương Tây tiến hành các cuộc tập trận quân sự chung trên đất của họ. Còn Việt Nam thì vừa là láng giềng của Trung Quốc, vừa chịu sự chi phối của Trung Quốc trong quan hệ thương mại và chịu sự cưỡng bách của nước này trên Biển Đông.
Vấn đề thứ hai cần lưu ý, theo vị chuyên gia về an ninh quốc tế đến từ Hudson Institute, cả chín nước nhận viện trợ OSA của Nhật Bản năm 2023 và 2024 đều không phải là nước mạnh. OSA của Nhật Bản hiện tập trung hỗ trợ các quốc gia nhỏ hơn (không như Ấn Độ hay Úc, v.v.). Nhật Bản sẽ cung cấp radar, máy bay không người lái, hệ thống thông tin liên lạc và tàu tuần tra cho các nước này. Điều này có nghĩa là OSA của Nhật Bản ở mức độ khá vừa phải về mặt hỗ trợ quân sự, nếu so sánh với việc cung cấp tên lửa, máy bay chiến đấu, tàu hải quân, xe tăng, v.v.. Do đó, ảnh hưởng của Chương trình OSA Nhật Bản vẫn còn hạn chế. Đó là lý do tại sao OSA chọn các nước nhỏ không mua thiết bị quân sự quan trọng từ Nhật Bản để hỗ trợ. Vào năm 2023, quy mô của OSA là 2 tỷ yên. Vào năm 2024, nó sẽ là mức 5 tỷ yên. Điều này có nghĩa là số quốc gia có thể nhận OSA bị hạn chế. Nhưng trong tương lai, quy mô sẽ lớn hơn và số lượng quốc gia nhận hỗ trợ sẽ nhiều hơn.
TS. Nagao cho biết Nhật Bản sẽ thành lập cơ quan chịu trách nhiệm cho Chương trình OSA. Hiện nay, ODA (Viện trợ Phát triển Chính thức) đã có JICA là tổ chức chịu trách nhiệm. OSA (Viện trợ An ninh Chính thức) cũng cần một tổ chức tương tự như JICA nếu OSA sau này trở nên lớn hơn, còn bây giờ chỉ là sự khởi đầu. Nhưng một khi Nhật Bản thiết lập một tổ chức như vậy, nếu nó hoạt động tốt và quy mô ngân sách đủ lớn, Chương trình OSA sẽ có ảnh hưởng ở Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương. Trong trường hợp này, Việt Nam sẽ là một trong những nước được hưởng lợi từ chương trình.