Quốc hội Việt Nam đang họp phiên toàn thể xem xét dự án Luật tổ chức Tòa án nhân dân (sửa đổi). Trong đó, bao gồm cả việc đổi tên không theo đơn vị hành chính như hiện nay mà theo cấp xét xử sơ thẩm và phúc thẩm. Cụ thể, Tòa án Nhân dân cấp tỉnh thành Tòa án Nhân dân phúc thẩm, Tòa án Nhân dân cấp huyện thành Tòa án Nhân dân sơ thẩm. Giải thích cho điều ấy, ông Nguyễn Hòa Bình, Chánh án Tòa án Nhân dân Tối cao cho rằng việc đổi tên để tòa án độc lập xét xử.
Luật sư Đặng Đình Mạnh nêu quan điểm của ông:
“Qua đó, giúp xác nhận về điều mà công chúng đã biết từ trước cho đến nay rằng thực trạng tòa án không hề được độc lập xét xử. Tòa án độc lập xét xử là một trong những nguyên tắc tư pháp chính yếu để bảo đảm sự ban phát công lý và không có gì khác ngoài công lý. Mọi sự lệ thuộc của tòa án vào các cơ quan, bộ ngành khác đều đe dọa nguyên tắc độc lập xét xử. Hiến pháp Việt Nam cũng quy định về nguyên tắc này, thế nhưng, mặt khác lại không quy định về nguyên tắc tam quyền phân lập. Cho nên, khó có thể hình dung tòa án độc lập nếu không được phân quyền một cách rõ ràng.
Cũng theo phân tích của Luật sư Mạnh, sở dĩ không thể độc lập trong xét xử bởi còn có sự tồn tại của Ban An ninh Nội chính, mà theo ông, vốn là một định chế phi pháp vì nó không được quy định trong hiến pháp, và trong khá nhiều trường hợp, đại diện tỉnh ủy hoặc thành ủy đã tham gia vào các buổi làm việc của ban này để chỉ đạo án. Ban này tập hợp từ các cơ quan tiến hành tố tụng gồm công an, viện kiểm sát và tòa án để thống nhất tội danh trong các vụ án hình sự. Luật sư Mạnh kết luận:
“Do đó, nói độc lập xét xử là đang nói về một điều chưa từng tồn tại trong nền tư pháp Việt Nam. Do đó, ngày nào hiến pháp Việt Nam chưa quy định phân quyền và còn duy trì sự tồn tại phi pháp của Ban An ninh Nội chính thì ngày đó, tòa án vẫn không thể độc lập xét xử. Việc đổi tên tòa án không liên quan gì đến việc tòa án độc lập xét xử cả”.
Một số đại biểu Quốc hội cũng cho rằng, việc đổi tên tòa án là không cần thiết, bởi nó chỉ là hình thức. Đại biểu Hoàng Thị Thanh Thúy (Tây Ninh) cho rằng, chỉ đổi tên gọi còn không thay đổi về nội dung và phương thức nên chưa đáp ứng được yêu cầu về bảo đảm tính độc lập của tòa án theo thẩm quyền xét xử.
Do đó, nói độc lập xét xử là đang nói về một điều chưa từng tồn tại trong nền tư pháp Việt Nam. Do đó, ngày nào hiến pháp Việt Nam chưa quy định phân quyền và còn duy trì sự tồn tại phi pháp của Ban An ninh Nội chính thì ngày đó, tòa án vẫn không thể độc lập xét xử. Việc đổi tên tòa án không liên quan gì đến việc tòa án độc lập xét xử cả. – Luật sư Đặng Đình Mạnh
Đại biểu Nguyễn Thị Việt Nga (Hải Dương) phân tích: “Việc đổi mới chỉ đơn thuần là đổi tên gọi; còn về tổ chức bộ máy vẫn được bố trí theo địa giới hành chính như hiện nay tại mỗi tỉnh/thành phố trực thuộc Trung ương và tại mỗi địa bàn cấp huyện, cơ cấu trong tòa án vẫn không có sự thay đổi so với bộ máy đang được vận hành. Do đó, để tránh tình trạng bình mới rượu cũ, hạn chế phát sinh các chi phí do thay đổi tên gọi, thống nhất với một số cơ quan khác có liên quan, vì vậy theo tôi, sự thay đổi này là không cần thiết”.
Trong khi Thường trực Ủy ban Tư pháp cũng cho rằng, việc đổi mới tòa cấp tỉnh thành phúc thẩm, tòa cấp huyện thành tòa án nhân dân sơ thẩm nhưng nhiệm vụ, quyền hạn của các tòa án này không thay đổi, thì ông Nguyễn Hòa Bình lại cho rằng, đổi tên là đổi thẩm quyền và việc đổi thẩm quyền sẽ còn nhiều hơn nữa khi sửa các luật tố tụng và phân cấp của tòa án. Ông coi việc đổi tên tòa theo từng cấp là xu hướng thế giới mà nếu không sửa là lỡ một cơ hội để đổi mới triệt để hoạt động tòa án.
Một số luật sư cho rằng, để đổi mới ngành tư pháp Việt Nam thì phải thay đổi rất nhiều thứ chứ không thể bưng những quy định, điều luật hay hình thức tổ chức của thế giới vào là phù hợp, vì thể chế chính trị Việt Nam khác hẳn các nước dân chủ. Theo Luật sư Đặng Trọng Dũng, việc đổi mới cần thực hiện từng bước, và việc đổi tên tòa án là một trong những tiến trình đó. Ông nói:
“Người ta sợ rằng nếu mà theo cách cũ, tòa án tỉnh hay huyện thì bị ảnh hưởng bởi quan chức địa phương. Còn theo hình thức dọc thì nó chỉ tuân thủ theo tòa án cấp trên thôi. Thành ra cái uy quyền của ngành tòa án nó sẽ tốt hơn. Tôi nghĩ rằng, đổi thành tòa án cấp sơ thẩm và tòa án cấp sơ thẩm là đúng. Tôi đồng ý với ý kiến của ông Nguyễn Hòa Bình vì nó theo thông lệ quốc tế. Nhưng mà nó có nhiều cái cần thay đổi lắm.
Thứ nhất là cái độc lập của thẩm phán xét xử. Bây giờ họ nói là xét xử độc lập nhưng thật ra là không như thế. Có được độc lập xét xử đâu. Họ cũng phải lo cho cái thân của thẩm phán. Ví dụ như những mối quan hệ ở địa phương. Bây giờ theo hình thức sơ thẩm phúc thẩm thì họ tuân thủ theo ngành dọc của tòa án. Đó là điều rất tốt.
Để xét xử độc lập thì phải có lộ trình và phải có nhiều yếu tố. Tôi thấy họ chuẩn bị như thế cũng có thể có những sự thay đổi lớn. Họ muốn cho ngành tòa án độc lập từng bước một. Dĩ nhiên là mình mong tam quyền phân lập rồi. Hiện nay họ vẫn nói là tam quyền phân lập đấy. Nhưng lại chịu sự quản lý của đảng thì cũng như không. Phải độc lập trong xét xử mới được”.
Cũng trong kế hoạch đổi mới ngành tư pháp, dự án Luật Tổ chức Tòa án nhân dân (sửa đổi), thường trực Ủy ban Tư pháp và Tòa án nhân dân Tối cao đề xuất bổ sung quy định việc ghi âm lời nói, ghi hình ảnh trong thời gian tuyên án, công bố quyết định. Trong trường hợp cần thiết thì tòa án có quyền ghi âm cả lời nói, cả hình ảnh diễn biến phiên tòa, phiên họp.
Để xét xử độc lập thì phải có lộ trình và phải có nhiều yếu tố. Tôi thấy họ chuẩn bị như thế cũng có thể có những sự thay đổi lớn. Họ muốn cho ngành tòa án độc lập từng bước một. Dĩ nhiên là mình mong tam quyền phân lập rồi. Hiện nay họ vẫn nói là tam quyền phân lập đấy. Nhưng lại chịu sự quản lý của đảng thì cũng như không. Phải độc lập trong xét xử mới được. – Luật sư Đặng Trọng Dũng
Điều này bị ông Nguyễn Hòa Bình phản đối. Báo Pháp luật dẫn phát biểu của ông: “Lúc xét xử, Hội đồng xét xử, Viện kiểm sát, luật sư toàn tâm toàn ý cho vụ án, tập trung suy nghĩ cho vụ án. Truyền thông cứ chĩa máy quay vào mặt người ta, người ta bị phân tán. Bản thân Hội đồng xét xử, kiểm sát viên, điều tra viên họ cũng không muốn hình ảnh đưa lên truyền thông bị xấu. Khi suy nghĩ, khuôn mặt phải đăm chiêu, nhíu mày chứ không phải lúc nào cũng nở nụ cười được. Thế nhưng vào lúc cần đưa ra quyết định sáng suốt nhất, người ta lại bị chĩa máy quay vào, phải nở nụ cười”.
Tuy vậy, ông Bình cho biết không ngăn cản nhà báo phỏng vấn, đưa tin ngoài khi đã ra ngoài hành lang, bởi “đó là việc của truyền thông”. Còn trong phiên tòa, nhà báo chỉ được ghi âm, ghi hình phiên tòa khi có sự cho phép của chủ tọa.