Nếu các quan chức Việt Nam có vẻ đang bận tâm, đó là vì họ đang bận tâm thật.
Các phiên tòa xử các nhà hoạt động đất đai, các nhà báo độc lập, hoặc những người gây ảnh hưởng (các influencer), những người bị bắt vì “lạm dụng tự do dân chủ của mình” với một bài đăng trên Facebook, vẫn được tiến hành như thường lệ. Một trang tin trực tuyến được đọc rộng rãi đã bị đình chỉ ba tháng vì không tuân thủ các chỉ đạo về biên tập – tức không tự kiểm duyệt một cách hiệu quả. Điều này xảy ra sau hàng loạt vụ bắt giữ các nhà bảo vệ môi trường gần đây, trong đó có bà Hoàng Thị Minh Hồng, vụ sách nhiễu xã hội dân sự mới nhất gồm các chiến dịch chống lại các luật sư bào chữa vụ Tịnh Thất Bồng Lai, những vụ tham nhũng trong mua bán vật tư làm tan rã cấp lãnh đạo của lực lượng cảnh sát biển Việt Nam.
Đã có nhiều vụ bê bối đặc biệt hơn, chẳng hạn như phiên tòa đang xét xử 54 cá nhân trong vụ chuyến bay giải cứu. Hơn bảy triệu đô la Mỹ được đưa hối lộ trong vụ bê bối đã hạ bệ các phụ tá cấp cao của hai phó thủ tướng, một thứ trưởng ngoại giao và một loạt các quan chức cấp cao, làm hoen ố nghiêm trọng giới quan chức ưu tú từng được kính trọng trong hàng ngũ ngoại giao. Trong số các bị cáo, 18 trong số 54 người có thể đối mặt với án tử hình. Rõ ràng Chính phủ Hà Nội đang cố gửi một thông điệp tới công chúng rằng họ đang xem xét vụ việc một cách nghiêm túc.
Tất nhiên, trong vụ bất ổn gần đây ở Tây Nguyên dẫn đến việc bắt giữ 84 người Thượng, sau một vài năm yên bình ở một khu vực đã chịu sự di cư ồ ạt của người Kinh và những thay đổi trong kinh tế-chính trị địa phương, Chính phủ Việt Nam, cũng như các chính quyền toàn trị khác thường làm, đã nhanh chóng quy bạo lực cho các thế lực bên ngoài mà không đưa ra nhiều bằng chứng. Nhưng việc chế độ phải điều thêm lực lượng an ninh cũng như Quân đội Nhân dân Việt Nam, và dựa vào các luật chống khủng bố mới khắc nghiệt, cho thấy sự bất an sâu sắc của chế độ.
Đằng sau tất cả bất an này là một sự lo lắng bất thường về nền kinh tế.
Kết luận này có thể khiến một số người thấy kỳ quặc. Chẳng phải nền kinh tế Việt Nam gần đây chỉ có tin tốt? Việt Nam đã thu hút 22 tỷ đô la vốn đầu tư trực tiếp từ nước ngoài vào năm 2022. Nền kinh tế của Việt Nam đã tăng trưởng ở mức 8,02% vào năm 2022 và vẫn có khả năng tăng trưởng mạnh trong năm nay, mặc dù dưới mức mục tiêu 6,5%. Không có quốc gia nào được hưởng lợi nhiều hơn từ các nền kinh tế công nghiệp phương Tây tách khỏi Trung Quốc ngoài Việt Nam.
Dấu hiệu của sự bất ổn
Nhưng nếu tìm hiểu sâu hơn sẽ thấy rất nhiều dấu hiệu rắc rối, bắt đầu với mức tăng trưởng GDP là 3,3% trong quý đầu tiên – bằng một nửa so với mục tiêu.
Xuất khẩu giảm mạnh trong năm nay. Với tất cả các khoản đầu tư nước ngoài vào sản xuất, Việt Nam hiện rất dễ bị ảnh hưởng bởi các yếu tố bên ngoài. Suy thoái kinh tế toàn cầu đang gây thiệt hại và Việt Nam, vốn cũng là một phần của chuỗi cung ứng Trung Quốc, đã giảm xuất khẩu 13% trong quý đầu tiên và giảm sản xuất công nghiệp 1,8%.
Kể từ cuối năm 2022, đã có những đợt sa thải hàng loạt tại các nhà máy trên cả nước. Chỉ riêng trong quý đầu tiên năm 2023, 149.000 người đã mất việc làm, tăng 13% so với cùng kỳ năm ngoái. Xuất khẩu sang EU và Hoa Kỳ lần lượt giảm 60% và 40%.
Và mặc dù đất nước có một mạng lưới an sinh xã hội cơ bản, các nhà nghiên cứu đã phát hiện ra rằng người lao động đang bị buộc phải sử dụng đến tiền từ mạng lưới này quá sớm.
Điều gây bất ổn hơn cả nghèo đói là sự sụt giảm mạnh sau nhiều năm tăng trưởng, khiến tầng lớp trung lưu mới đầy khát vọng bị xuống cấp.
Chiến dịch chống tham nhũng với tên gọi “Đốt Lò” cũng có tác động lên nền kinh tế, vì các quan chức chính phủ quan liêu không muốn phê duyệt bất cứ điều gì, vì sợ bị gài bẫy. Không có gì đã được phê duyệt.
Những người đối thoại hàng đầu của Chính phủ với cộng đồng doanh nghiệp, gồm Chủ tịch nước Nguyễn Xuân Phúc và Phó Thủ tướng Vũ Đức Đam và Phạm Bình Minh, đã bị thanh trừng.
Ngay cả chính quyền địa phương cũng miễn cưỡng chi tiêu số tiền mà họ đã được phân bổ. Tháng 3/2023, Thủ tướng Phạm Minh Chính phải ra chỉ thị yêu cầu các chính quyền địa phương phải chi tiêu ngân sách. Đầu tàu kinh tế của đất nước, Thành phố Hồ Chí Minh, chỉ mới chi tiêu 46% trong ngân sách ba tỷ đô la cho năm tài chính 2023 tính đến tháng 7.
Tình hình càng u ám thì càng có nhiều đàn áp
Nhiệt độ tăng cao sớm hơn bình thường, đặc biệt ở phía Bắc, đã làm quá tải mạng lưới điện của đất nước, gây ra tình trạng mất điện thường xuyên. Vào tháng 6, các quan chức địa phương đã yêu cầu các khu công nghiệp bên ngoài Hà Nội giảm một nửa mức tiêu thụ điện.
Một số công ty hàng đầu quốc gia cũng đang gặp khó khăn, là dấy lên lo ngại rằng về tình trạng quá lớn để thất bại và các vấn đề về đạo đức. Việc này cũng dấy lên lo ngại rằng liệu Chính phủ có đủ khả năng can thiệp hay không.
Nhưng mối quan tâm lớn nhất là trong lĩnh vực bất động sản của Việt Nam. Năm ngoái, các giám đốc điều hành cấp cao của nhiều công ty bất động sản đã bị bắt giữ vì tội thao túng, bơm và bán tháo cổ phiếu, hoặc gian lận trong các đợt phát hành trái phiếu của họ. Sau đó, vào tháng 10 năm ngoái, CEO và ba quản lý khác của công ty bất động sản Vạn Thịnh Phát đã bị bắt, gây ra tình trạng rút tiền ồ ạt.
Tất cả những điều này đã dẫn đến một cuộc khủng hoảng tín dụng, các công ty bất động sản không thể huy động tiền trên thị trường trái phiếu thương mại. Mặc dù tín dụng đã được nới lỏng, nhưng vẫn còn siết chặt, khiến nhiều công ty không thể hoàn thành các dự án hoặc trả các khoản nợ hiện có. Khoảng 10,7 tỷ đô la tiền nợ đã đến hạn chỉ riêng trong lĩnh vực bất động sản trong năm nay, 45% trong số đó – tức 4,8 tỷ đô la – dễ bị vỡ nợ. Các công ty bất động sản lớn như Vinhomes và Novaland đều đã bán bớt cổ phần, tài sản hoặc buộc phải bán bớt các bộ phận khác trong tập đoàn của mình.
Chính phủ giờ đây biết rằng hành động quá mạnh tay với các công ty bất động sản có thể gây ra tình trạng rút tiền ồ ạt, vì tất cả các công ty bất động sản lớn đều có ngân hàng trực thuộc. Chính phủ đã sử dụng biện pháp kiểm duyệt phương tiện truyền thông xã hội để ngăn chặn một cuộc rút hết tiền ngân hàng. Chính phủ có thể tăng tính thanh khoản và tiền bảo chứng tại Ngân hàng Thương mại Siam, nhưng ít người tin tưởng vào khả năng phản ứng nhanh và mạnh của Chính phủ đã đủ nếu nhiều ngân hàng bị rút tiền ồ ạt cùng lúc.
Tầng lớp trung lưu đang bị ảnh hưởng đặc biệt nặng nề. Giá bất động sản đang giảm và bất động sản là nơi hầu hết tầng lớp trung lưu đầu tư. Những người bỏ tiền vào thị trường chứng khoán, đã thấy hai sàn giao dịch của Việt Nam trở thành hai trong số những sàn kém nhất thế giới vào năm 2022, mặc dù chúng đã phục hồi nhẹ vào năm 2023. Và tất nhiên, Việt Nam đã chiến đấu với lạm phát. Mặc dù lạm phát không nhiều, nhưng khi kết hợp với nhiều năm lương cố định, tầng lớp trung lưu thành thị đang chật vật.
Vẫn có hy vọng rằng nền kinh tế sẽ khởi sắc vào nửa cuối năm 2023, nhưng các mục tiêu tăng trưởng có vẻ quá lạc quan, và quốc gia này dễ bị tổn thương hơn trước sự suy thoái của nền kinh tế toàn cầu, vốn không thuộc tầm kiểm soát của Việt Nam. Nếu suy thoái kinh tế toàn cầu tiếp tục, việc sa thải nhiều hơn và suy giảm kinh tế là không thể tránh khỏi.
Vì vậy, dù cho tất cả những tác nhân thông thường khiến chính quyền Hà Nội lo sợ vẫn còn đó, sự mong manh của nền kinh tế quốc gia đang làm trầm trọng thêm những nỗi lo sợ này. Nhiều người sẽ đặt câu hỏi về sự lãnh đạo và chính sách của Chính phủ, và điều này sẽ chỉ dẫn đến nhiều cuộc đàn áp hơn.
Zachary Abuza là giáo sư tại Đại học Chiến tranh Quốc gia ở Washington và là trợ giảng tại Đại học Georgetown. Các quan điểm thể hiện ở đây là của riêng ông và không phản ánh quan điểm của Bộ Quốc phòng Hoa Kỳ, Đại học Chiến tranh Quốc gia, Đại học Georgetown hay Đài Á Châu Tự do.